Cmentarze wojenne (I i II wojna światowa)

Mielec – cmentarz żołnierzy Armii Radzieckiej (ul. Wolności) – Największa w regionie nekropolia wojenna, utworzona po II wojnie światowej. Powstała podczas akcji ekshumacyjnej w latach 1948–49, kiedy przeniesiono na nią szczątki poległych z miasta i powiatu Łącznie spoczywa tu 2 291 żołnierzy Armii Czerwonej, w tym 870 zidentyfikowanych, pochowanych w 120 mogiłach (84 zbiorowych i 36 indywidualnych). W mogiłach pojedynczych znajdują się m.in. szczątki 26 oficerów ekshumowanych z mieleckiego Rynku (gdzie tuż po wojnie istniał prowizoryczny cmentarz wojenny) Nekropolia zajmuje 80 arów powierzchni. W centralnej części znajduje się pomnik – strzelista iglica z blachy lotniczej, ustawiona w 1972 r. ku czci żołnierzy 33. Gwardyjskiego Korpusu Pancernego poległych w walkach o Mielec. W 2015 r. usunięto z pomnika symbole komunistyczne i przeniesiono go do Muzeum PRL w Rudzie Śląskiej

Tuszyma–Biały Bór – cmentarz wojenny nr 500 (I wojna światowa) – Największa nekropolia z I wojny światowej na terenie powiatu mieleckiego założona przez Austriaków po bitwie pod Tuszymą (maj 1915). Już jesienią 1915 zaczęto zakładać tu cmentarz, według tradycji na miejscu starszej mogiły (z czasów „potopu” szwedzkiego)W 1916 r. ekshumowano i przeniesiono na to miejsce ciała poległych z okolicznych pochówków (m.in. z Przecławia i Wylowa). W 1917 r. cmentarz zaprojektował austriacki artysta Karl Perl. W czasie II wojny światowej miejsce uległo dewastacji (m.in. miejscowa ludność wybierała z niego piasek), jednak w 1941 r. okupacyjne wojsko niemieckie prowizorycznie je odnowiło. Po latach zaniedbań cmentarz został od 2005 r. objęty opieką społeczną – z inicjatywy lokalnej młodzieży i pasjonatów historii rozpoczęto jego rewitalizację. W 2006 r. odtworzono ogrodzenie, bramę, ustawiono drewniany krzyż centralny i krzyże nagrobne w formach katolickiej oraz prawosławne. Na szczycie usypanego kopca umieszczono pomnik z trzema krzyżami. Materiały źródłowe z 1918r mówią o pochowanych w Tuszymie 171 żołnierzy, w 16 grobach pojedynczych i 11 masowych. Dokumentacja źródłowa z 1920r. wskazuje na dużo większą liczbę pochowanych na cmentarzu wojennym w Tuszymie, niż podawano dwa lata wcześnie: wynika, że pogrzebanych tu zostało 484 poległych. W okresie II wojny światowej pochowano tu kilka osób cywilnych, które poległy w czasie walk o wieś.

Radomyśl Wielki – kwatera wojenna (I i II wojna) – Na parafialnym cmentarzu w Radomyślu Wielkim wydzielona jest kwatera poległych z obu wojen światowych. Prawdopodobnie istniały tu groby żołnierzy z okresu I wojny (Austro-Węgrów lub Legionistów), zaś po II wojnie utworzono wspólną mogiłę i pomnik. W centrum kwatery stoi betonowy monument z tablicą inskrypcyjną i płaskorzeźbionymi mieczami Inskrypcja upamiętnia polskich i radzieckich żołnierzy poległych w walce z hitlerowcami o wolność Radomyśla i okolic. Druga tablica informuje, że pochowano tu żołnierzy różnych narodowości poległych w czasie I i II wojny.

Inne miejsca pamięci wojennej – W wielu miejscowościach znajdują się pojedyncze mogiły i upamiętnienia związane z wojnami. Np. w Czerminie część parafialnego cmentarza pełni rolę kwatery wojennej, gdzie pochowano 33 żołnierzy poległych w latach 1914–1915.

Przy czermińskim cmentarzu znajdują się też Tablice poległych z nazwiskami lokalnych ofiar wojen – pierwotnie część pomnika z 1937 r., zburzonego przez kolonistów niemieckich w 1939 (tablice wmurowano później we front ściany kaplicy). We wsi Dąbrówka Osuchowska stoi pomnik poświęcony uczestnikom strajków chłopskich 1937 r. a w Otałęży tablica na szkole upamiętnia mieszkańców zamordowanych przez okupanta (w tym rodzinę żydowską zabitą w 1943). Kopczyk z Krzyżem – ku czci za wiarę i ojczyznę w 1655-1660 r. Krzyż został ufundowany przez parafian czermińskich i poświęcony poległym w czasie najazdu szwedzkiego. Jest to krzyż metalowy z wizerunkiem Pana Jezusa. Te miejsca, choć nie zawsze są formalnymi cmentarzami, stanowią historyczne miejsca pochówku lub pamięci związane z wojenną martyrologią.

Cmentarze choleryczne (epidemiczne)

Jamy (parafia Zgórsko) – Zbiorowa mogiła ofiar cholery z 1873 r., położona we wsi Jamy (dawniej w obrębie parafii Zgórsko). Podczas epidemii cholery, która latem 1873 nawiedziła okolicę, w parafii zmarło ponad 100 osób. Dziś jedynym śladem tej tragedii jest cmentarz choleryczny. Krzyż ten stoi na obrzeżach Jam w przysiółku Zapole i oznacza miejsce pochówku mieszkańców Zgórska, Jam, Partyni, Podborza i Pnia, którzy zmarli w ciągu kilku tygodni epidemii.

Dulcza Mała – Kolejny cmentarz ofiar cholery z 1873 roku, znajdujący się w Dulczy Małej (gmina Radomyśl Wielki). Epidemia szalała tam w miesiącach sierpień–wrzesień 1873, siejąc spustoszenie w wielu rodzinach. Według lokalnych przekazów pochowano tu kilkadziesiąt ofiar zarazy z Dulczy i okolic.

Żarówka – Cmentarz choleryczny z 1873 r. na skraju wsi Żarówka (gmina Radomyśl Wielki), w północno-wschodniej części miejscowości, przy polnej drodze do Zdziarca.

Cmentarze żydowskie

Mielec – stary cmentarz żydowski (ul. Jadernych) – Założony w XVII w. (być może już w XVI w.) przy dzisiejszej ul. Jadernych, był miejscem pochówku mieleckiej gminy żydowskiej przez kilka stuleci. W okresie okupacji hitlerowskiej kirkut ten został całkowicie zdewastowany – naziści sprofanowali groby i użyli macew do prac budowlanych. Po wojnie teren pozostał pusty (część działki zabudowano). Dopiero w latach 1993–1994, z inicjatywy Racheli Sussman – przedwojennej mieszkanki Mielca, która wyemigrowała do USA – fragment ocalałego terenu został uporządkowany. Za fundusze przekazane przez Sussman ogrodzono resztkę cmentarza stalowym płotem i ustawiono pomnik z inskrypcjami po polsku i hebrajsku upamiętniający mieleckich Żydów zamordowanych w latach 1939–1945. Pod pomnikiem wmurowano około 100 fragmentów odnalezionych macew. Dziś miejsce to pełni rolę lapidarium i memoriału.

Mielec – nowy cmentarz żydowski (ul. Traugutta) – Założony w XIX w. na peryferiach miasta, gdy stary kirkut przy ul. Jadernych zaczął się zapełniać.. Funkcjonował aż do zagłady mieleckich Żydów – ostatnie pochówki miały tu miejsce w 1942 r. Podczas okupacji hitlerowcy zniszczyli cmentarz (wykorzystując teren na cele wojskowe); ponadto w 1942 na tym miejscu dokonano zbiorowej egzekucji – rozstrzelano około 300 Żydów z mieleckiego getta. Po wojnie nie zachowały się niemal żadne nagrobki. W latach 80. społeczność lokalna ufundowała pomnik na niewielkim pagórku w centrum cmentarza, który symbolicznie upamiętnia ofiary. Cmentarz nie pełni funkcji grzebalnej; jest miejscem pamięci.

Mielec – cmentarz epidemiczny (ul. Żeromskiego) – Mielecka gmina żydowska posiadała także osobny cmentarz choleryczny założony podczas XIX-wiecznych epidemii. Znajdował się on poza ówczesnymi zabudowaniami miasta, na południowy wschód od centrum – w okolicy dzisiejszej ul. Żeromskiego. Pochowano tam ofiary morów, prawdopodobnie z największych fal cholery). Teren został z czasem wchłonięty przez miasto. Pochówki w tym miejscu odbywały się do 1938 roku. Zaprzestano ich w wyniku zakazu władz samorządowych. Kolejny cmentarz mieleccy Żydzi założyli przy ul. Traugutta. O istnieniu w tym miejscu cmentarza świadczy oznaczenie na mapie Wojskowego Instytutu Geograficznego z 1938 roku.

Rzochów – Dawne miasteczko (obecnie osiedle Mielca) również miało swój cmentarz żydowski. Rzochów posiadał od XVII w. znaczącą społeczność żydowską (w 1882 r. mieszkało tam 165 Żydów) z własną drewnianą synagogą i cmentarzema. Kirkut rzochowski znajdował się na obrzeżach miejscowości. Po II wojnie światowej cmentarz ten uległ zatarciu

Radomyśl Wielki – stary i nowy cmentarz żydowski – W Radomyślu istniały dwa kirkuty. Pierwszy (stary) założono ok. 1817 r. blisko synagogi, przy obecnej ul. Armii Krajowej. Został on całkowicie zabudowany. Drugi (nowy) cmentarz powstał ok. 1850 r. na przedmieściach, na „Kątach” przy drodze do Dąbrówki Wisłockiej. Ma powierzchnię ok. 1,3 ha i zachował się do dziś

Cmentarze ewangelickie (poosadnicze)

Sarnów (Reichsheim) – Cmentarz ewangelicki z końca XVIII w., położony we wsi Sarnów (gmina Tuszów Narodowy). Sarnów powstał w 1783 r. jako kolonia niemieckich osadników (nazywana Reichsheim). Koloniści byli wyznania augsburskiego (luterańskiego). W 1784 r. zbudowali we wsi zbór (drewniany kościół), przeniesiony później do pobliskiego Czermina w 1867 r. Mimo przeniesienia zboru, Sarnów zachował własny cmentarz, który służył miejscowej gminie ewangelickiej aż do II wojny światowej. Najstarsze widoczne nagrobki pochodzą z połowy XIX wieku. Po 1944 r., gdy niemieccy mieszkańcy Sarnowa zostali ewakuowani lub uciekli (w obawie przed represjami za sprzyjanie okupantowi), cmentarz popadł w zapomnienie.

Czermin – Ewangelicki cmentarz w centrum wsi Czermin (gmina Czermin), zlokalizowany kilkanaście metrów na północny wschód od kościoła parafialnego, w sąsiedztwie dawnej remizy strażackiej. Powstał w XIX w. Na ogrodzonym drzewami placu zachowały się fragmenty nagrobków dawnych kolonistów.

Boża Wola – Cmentarz kolonistów niemieckich w przysiółku Boża Wola (gmina Mielec), na granicy z wsią Goleszów. Kolonia Boża Wola została założona w XIX w. i zamieszkana przez ewangelików. Osadnicy wznieśli tu niewielką kaplicę oraz założyli cmentarz. Podczas II wojny światowej część mieszkańców Bożej Woli współpracowała z okupantem, przez co w 1944 r., wraz z wycofywaniem się armii niemieckiej, uciekli oni z wioski, pozostawiając swój dobytek. Opuszczony cmentarz popadł w ruinę.

Prywatne i inne historyczne miejsca pochówku

Żarówka – mogiła ofiar rabacji 1846 r. – W Żarówce (gmina Radomyśl Wielki) na polach dawnego dworu (tzw. Pańskie Pola) znajduje się zbiorowy grób ofiar rabacji galicyjskiej. W lutym 1846 r., podczas antyszlacheckiego buntu chłopskiego, doszło tu do tragedii: uzbrojona gromada chłopów zatrzymała powóz uciekających okolicznych ziemian (9 osób, w tym kobiety i dzieci) i wszystkich ich zamordowała. Miejsce to upamiętniono później drewnianym krzyżem.

Mauzolea rodowe i groby ziemiańskie – Na terenie powiatu mieleckiego zachowały się także pojedyncze grobowce prywatne dawnych właścicieli ziemskich. Przykładem jest murowana kaplica grobowa rodu Miszów na cmentarzu parafialnym w Chorzelowie (choć formalnie znajduje się na czynnym cmentarzu, ma charakter zabytkowego, zamkniętego mauzoleum). W Rzemieniu – dawnym majątku hrabiów Reyów i starosty Mieleckiego – istniała niegdyś kaplica dworska, przy której prawdopodobnie chowano członków rodziny (dziś ślady takich pochówków zatarte).

Zapomniane cmentarzyki przykościelne

W najstarszych miejscowościach istniały w dawnych wiekach cmentarze przy starych kościołach, które z czasem zostały zamknięte i zapomniane.

Cmentarz przy kościele św. Marka Ewangelisty w Rzochowie

Pierwszy cmentarz w Rzochowie powstał prawdopodobnie w tym samym czasie, co parafia – między 1379 a 1382 rokiem. Nie wiadomo dokładnie, w której części miejscowości znajdował się pierwotny kościół i przykościelny cmentarz. Jeśli jednak kolejne świątynie budowano w tym samym miejscu aż do roku 1840, co jest bardzo prawdopodobne, to kompleks parafialny zajmował północną część dawnego miasteczka – w pobliżu rynku, pomiędzy drogą prowadzącą do Wojsławia i Mielca a rzeką Wisłoką.
Wielka powódź z 1839 roku zniszczyła zarówno drewniany kościół, jak i cmentarz. Miejscowa tradycja, wciąż żywa, potwierdza tę lokalizację. Na pamiątkę dawnej świątyni i cmentarza postawiono w tym miejscu krzyż.

Cmentarz przy kościele św. Mateusza Ewangelisty w Mielcu

Nekropolia przy kościele św. Mateusza powstała po przeniesieniu siedziby parafii z kościoła św. Trójcy do nowego, murowanego kościoła pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny i św. Mateusza Ewangelisty, zbudowanego prawdopodobnie jeszcze przed 1470 rokiem, a może nawet w 1429 roku – o czym wspomina dokument biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego.
Cmentarz znajdował się tuż przy kościele, najpewniej od strony południowej. Otaczał go mur z siedmioma bramami, z których cztery miały kraty. Między świątynią a cmentarzem stała dzwonnica połączona z kostnicą – potwierdza to dokument z 1721 roku.
Po wydaniu przez cesarza Józefa II w 1784 roku dekretu nakazującego lokowanie cmentarzy poza miastami, przykościelny cmentarz św. Mateusza został zamknięty. Dziś nie zachowały się po nim żadne widoczne ślady.

Cmentarz przy kościele św. Trójcy w Mielcu

To najstarsze, znane z dokumentów, miejsce pochówku w Mielcu. Znajdowało się na tzw. Błoniu – na terenie, gdzie dziś stoją bloki przy ulicach Sandomierskiej, Sękowskiego i Lelewela. Kościół św. Trójcy był siedzibą pierwszej mieleckiej parafii, powstałej w latach 1358–1373.
Jak wówczas powszechnie praktykowano, cmentarz zlokalizowano tuż przy świątyni. Około 1767 roku zniszczony drewniany kościół rozebrano, a po cmentarzu nie pozostały żadne ślady. Na pamiątkę wzniesiono jednak murowaną, barokową kapliczkę, która przetrwała do dziś – stoi między blokami wspomnianych ulic. Fakt, że przez wiele lat teren ten pozostawał niezabudowany, również potwierdza jego dawny charakter – budowę osiedla rozpoczęto dopiero w latach 50. XX wieku.

Cmentarz nad Wisłoką

Powstał po 1784 roku, w wyniku wprowadzenia przez cesarza Józefa II przepisu nakazującego zakładanie cmentarzy poza zwartą zabudową miejską. Miejsce wybrano przy dawnej drodze do Wojsławia, biegnącej wzdłuż Wisłoki. Cmentarz został ogrodzony, a w jego centrum wzniesiono barokową kaplicę św. Michała – dziś znaną jako kościół św. Marka.
Lokalizacja nad rzeką okazała się jednak niefortunna – podczas powodzi woda podmywała groby, a trumny bywały unoszone przez nurt. W latach 1860–1870 założono więc nowy cmentarz na wzniesieniu przy drodze do Tarnobrzega, a nekropolia nad Wisłoką stopniowo popadła w zapomnienie. Do dziś przetrwało zaledwie kilka kamiennych płyt nagrobnych.

Dofinansowanie (83)