Wraz z wybuchem I wojny światowej w 1914 roku Mielec – podobnie jak cała Galicja – znalazł się w samym centrum europejskiego dramatu. Już w sierpniu w mieście ogłoszono mobilizację, a gmach gimnazjum zamieniono w koszary. Wkrótce Rosjanie wkroczyli do Mielca, wywołując ucieczkę władz i niepewność wśród mieszkańców. Okupacja nie trwała długo – po kilku tygodniach Austriacy i Niemcy odbili miasto. Jednak w listopadzie 1914 roku Rosjanie powrócili, a front przetaczał się przez ziemię mielecką jeszcze wielokrotnie, zostawiając za sobą zniszczenia i biedę.

Mimo trudnej sytuacji mieszkańcy nie poddawali się – wznawiano działalność zakładów, powstawały komitety społeczne, a dzieci wracały do szkół. Gdy w listopadzie 1918 roku Polska odzyskała niepodległość, Mielec aktywnie włączył się w tworzenie nowych struktur państwowych. Powiat wszedł w skład województwa krakowskiego, a w mieście rozpoczął się nowy rozdział historii.

Po odzyskaniu niepodległości (1918) mieszkańcy Mielca ożywili się politycznie i społecznie. Powstały lokalne organizacje, m.in. Mieszczańskie Towarzystwo „Ojczyzna” i Koło Polityczne Kobiet. Odnowiono działalność klubów sportowych i rzemiosła, powstały drobne zakłady i sklepy. W 1919 r. mielczanie wybrali swoich przedstawicieli do Sejmu.

Lata 20. przyniosły trudności gospodarcze – kryzys, bezrobocie i emigrację. Mimo tego udało się zbudować pierwszą elektrownię, schronisko dla ubogich i rozbudować szkoły. Reaktywowano życie polityczne, harcerstwo, związki zawodowe i działalność kulturalną – działało kółko teatralne, kino, „Sokół”, „Makkabi” i inne kluby sportowe. W 1927 r. sensację wzbudził przelot samolotu nad miastem, a rok później zorganizowano festyn lotniczy i powstał Komitet Budowy Lotniska.

Lata 30. to ożywienie – wybudowano lotnisko turystyczne i gmach „Sokoła”. W 1932 r. miały miejsce dwa chłopskie strajki targowe, zakończone starciami z policją. W tym czasie otwarto stadion sportowy, zreformowano szkolnictwo (powstało Państwowe Gimnazjum i Liceum im. St. Konarskiego), a miasto liczyło ponad 8 tys. mieszkańców. Mimo trudności politycznych, Mielec rozwijał się społecznie i kulturalnie, przygotowując się do większych zmian, jakie miały nadejść w kolejnej dekadzie.

W latach 30., wraz z kryzysem gospodarczym, w Mielcu nasilały się niepokoje społeczne – odbywały się liczne manifestacje robotnicze i chłopskie. Sytuacja uległa diametralnej zmianie po uchwaleniu w 1937 roku planu budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP).

W ramach COP, na podmieleckiej Cyrance, jesienią 1937 r. rozpoczęto budowę wielkiej fabryki samolotów – PZL Wytwórni Płatowców Nr 2. Towarzyszyła temu rozbudowa niezbędnej infrastruktury: doprowadzono prąd wysokiego napięcia, wybudowano ujęcie wody w Szydłowcu, most na Wisłoce, bocznicę kolejową, sieć wodno-kanalizacyjną, gazową, oczyszczalnię ścieków, a także drogę do Kolbuszowej. Prace te znacznie zmniejszyły bezrobocie, a do miasta napływała ludność z okolicznych wsi.

W 1938 roku rozpoczęto budowę lotniska oraz pierwszych bloków mieszkalnych na osiedlu fabrycznym. W 1939 r. ruszył montaż bombowców PZL P-37B „Łoś”, otwarto przychodnię, założono klub sportowy PZL Mielec i rozpoczęto budowę szpitala. Kulminacyjnym momentem było uroczyste otwarcie fabryki 13 czerwca 1939 r. przez prezydenta Ignacego Mościckiego, z udziałem wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego. W tym czasie liczba mieszkańców Mielca przekroczyła 11 000.

COP i fabryka samolotów zapoczątkowały gwałtowną modernizację Mielca, która została przerwana dopiero przez wybuch II wojny światowej we wrześniu 1939 roku.

II wojna światowa przyniosła Mielcowi zniszczenia, represje i brutalną okupację niemiecką. Już 1 września 1939 r. nad miastem pojawił się niemiecki samolot, a dzień później zbombardowano zakłady lotnicze. 8 września wkroczyły wojska niemieckie, wprowadzając surowy reżim. 13 września dokonano brutalnego mordu na Żydach w miejscach kultu i pracy. Zakłady lotnicze szybko przywrócono do działania i zaczęły pracować dla Luftwaffe.

Zamknięto szkoły średnie, zmieniono program nauczania w podstawówkach, a kulturę polską usunięto z edukacji. Jednocześnie narastał opór – już pod koniec 1939 r. powstały struktury ZWZ i Szarych Szeregów, które prowadziły akcje sabotażowe. Aby je zdławić, Niemcy wyznaczali zakładników i grozili egzekucjami.

Do miasta przybyli wysiedleńcy z Wielkopolski, część z nich zaangażowała się w konspirację. W 1940 r. wzrosła liczba przypadków brutalnych represji, zwłaszcza wobec Żydów i nauczycieli, których wywożono do obozów. Wiosną 1941 r. Niemcy przygotowywali się w lasach pod Mielcem do ataku na ZSRR.

9 marca 1942 r. rozpoczęto deportacje Żydów – część rozstrzelano, resztę wywieziono do obozów. Równocześnie gestapo rozbijało lokalne struktury oporu. Mimo to partyzantka rozwijała się – szczególnie aktywny był oddział „Jędrusiów”, dowodzony przez Władysława Jasińskiego, który zginął w 1943 r., lecz jego grupa kontynuowała działania, m.in. odbijając więzienie w Mielcu i uwalniając 170 osób.

Po tej akcji Niemcy przeprowadzili liczne represje – aresztowali rodziny partyzantów i dokonywali egzekucji. Walki trwały do lata 1944 r., gdy rozpoczęła się ewakuacja niemieckich urzędników i zakładów. 6 sierpnia Mielec został wyzwolony przez Armię Czerwoną i oddziały AK. Odbudowano lokalne struktury, wznowiono pracę szkół, sklepów i zakładów usługowych. Mimo ostrzału zza Wisłoki, życie kulturalne szybko odżyło – działały zespoły artystyczne, zorganizowano Jasełka i obchody Święta Niepodległości.

Po II wojnie światowej do Mielca zaczęli powracać żołnierze i byli więźniowie obozów koncentracyjnych. Napływali także przesiedleńcy z Kresów Wschodnich. Miasto odbudowywano, tworzono instytucje pomocowe, zakładano nowe szkoły i parafie. Jednocześnie rozpoczęły się represje wobec przeciwników nowego ustroju – wielu byłych członków AK i BCh było prześladowanych.

W latach 40. i 50. rozwijały się zakłady przemysłowe, zwłaszcza Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego (WSK), co przyciągało ludzi z całego kraju. Budowano osiedla mieszkaniowe, szkoły, przedszkola, dom kultury i kino. Mielec otrzymał plan zagospodarowania przestrzennego, rozpoczęła się rozbudowa osiedla fabrycznego, a miasto stale rosło – z ok. 9,7 tys. mieszkańców w 1946 r. do ponad 24 tys. w 1960 r.

Wprowadzono reformy administracyjne – zniesiono urząd burmistrza, powołano rady narodowe. W 1956 r., w wyniku odwilży politycznej, zlikwidowano Powiatowe Urzędy Bezpieczeństwa. Nadal jednak rozwijano infrastrukturę: powstała elektrociepłownia, kładka przez Wisłokę, komunikacja miejska, spółdzielnia mieszkaniowa, nowe szkoły średnie i podstawowe.

Lata 60. przyniosły dalszy rozwój urbanistyczny, komunikacyjny i oświatowy. Powstały nowe osiedla domów jednorodzinnych, szkoły, zakłady usługowe i budowlane. Mielec umacniał swoją pozycję jako ważny ośrodek przemysłowy i kulturalny w regionie.

W latach 70. Mielec przeżywał intensywny rozwój gospodarczy i przestrzenny. Zakłady WSK zostały przekształcone w WSK "PZL-Mielec" i stały się największym producentem sprzętu lotniczego w Polsce. Fabryka produkowała m.in. samoloty An-2, M-15 Belfegor i helikoptery. Dzięki niej Mielec zyskał miano jednego z największych ośrodków przemysłowych w Polsce południowo-wschodniej.

Zwiększający się napływ ludności wymusił dalszą rozbudowę infrastruktury miejskiej. Powstawały nowe osiedla mieszkaniowe – m.in. Smoczka, Kusocińskiego, Długa i Borek. Wznoszono nowe szkoły, przedszkola, domy handlowe, przychodnie i obiekty sportowe. Rozwinęła się sieć komunikacyjna – zarówno miejska, jak i łącząca Mielec z innymi miastami. W 1976 roku oddano do użytku mielecką halę sportowo-widowiskową.

Rozwijała się również kultura – działał dom kultury, biblioteka, kluby zakładowe, chóry, zespoły folklorystyczne i teatralne. Organizowano przeglądy, festiwale i wystawy. WSK wspierała działalność kulturalną, sportową i społeczną.

Początek lat 80. przyniósł pogorszenie sytuacji gospodarczej. Braki w zaopatrzeniu, kolejki, inflacja i stagnacja dotknęły także Mielec. W 1980 roku, podobnie jak w całym kraju, w WSK i innych zakładach pracy zaczęły powstawać struktury NSZZ "Solidarność". Mieszkańcy miasta aktywnie włączyli się w ruch opozycyjny.

Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku zawieszono działalność związków i organizacji niezależnych. Wiele osób internowano. W Mielcu odbywały się manifestacje i akcje protestacyjne, a także działalność podziemna – drukowano i kolportowano ulotki oraz niezależną prasę.

Mimo kryzysu, kontynuowano niektóre inwestycje miejskie – rozbudowywano osiedla, budowano nowe szkoły, powstał amfiteatr, rozwijała się też działalność społeczna i kulturalna (choć w ograniczonym zakresie).

Pod koniec dekady narastało niezadowolenie społeczne. W 1988 roku w Mielcu – jak i w wielu miastach Polski – doszło do strajków i manifestacji, które zapowiadały nadchodzące przemiany ustrojowe.

Pochód (2)

Święto Pracy w Mielcu. Jak wyglądały pochody w PRL-u? [ZDJĘCIA]

Pochód 1-majowy w Mielcu [ARCHIWALNE ZDJĘCIA]