"Widziałam śmierć i zniszczenie". Tak wyglądała wojna w naszym powiecie

- 1 września byłam z ojczymem i młodszym rodzeństwem w lesie – opowiada pani Anna. - Przygotowywaliśmy drewno opałowe na zimę. Przed południem przyszedł do nas pan Żątowski, nadzorujący lasy należące do hrabiego Reya z Przecławia i powiedział, że Niemcy napadli na Polskę i jest wojna. Widziałam przerażenie w oczach najbliższych. Mój ojczym dość długo cicho rozmawiał z p. Żątowskim. Potem usiadł na pniu i po długim milczeniu powiedział: "zbierajmy się do domu". Pięciokilometrową drogę przebyliśmy, prawie biegnąc i nie rozmawiając ze sobą – wspomina.

W okolicy pojawili się Niemcy na motocyklach. - Przejechali przez wieś, budząc strach i zaciekawienie, zwłaszcza wśród dzieci, które takie motocykle i żołnierzy w kaskach widziały po raz pierwszy - mówi. Już wkrótce spadły pierwsze pociski, niszcząc most na Wisłoce. Jedyna droga, która odtąd prowadziła do Przecławia, to przeprawa brodem przez Wisłokę.

- Z miejscowego sklepu prowadzonego przez Żyda Kalmana, zwanego przez nas Kalmusiem, szybko zniknęła żywność, nafta, sól i zapałki. Nie było pieniędzy na zakupy, więc mama "płaciła" m.in. pierzem i żywymi gęsiami – opowiada.

Najgorsze dopiero nadchodziło

Niemcy zabrali mieszkańcom inwentarz, w tym świnie, krowy i konie. - Jedną krowę mama musiała zaprowadzić do Dębicy. To był prawdziwy dramat, bo nie można było przygotować posiłków z mleka, które było podstawą żywienia – wspomina pani Anna.

- W 1941 r. wezwano mnie do pracy przymusowej. Z początku chodziłam do rozładunku wagonów kolejowych w Dąbiu. Tam przywożono żwir, piasek, cement oraz inne materiały potrzebne do budowy obiektów i dróg poligonowych. Potem pracowałam w cegielni Pikołówka w Tuszymie po 8-10 godz. dziennie przy układaniu surowej cegły na tzw. stelażach. Praca za marne grosze była ciężka, za dzień pracy można było kupić kilogram cukru. W ciągu dnia trzeba było przenieść sporo ciężaru, zawsze pod okiem SS-manów. Niektórzy z nich byli okrutni, inni potrafili okazać iskierkę człowieczeństwa – opowiada.

- W tartaku, gorzelni i cegielni pracowali jeńcy wojenni z obozu w Pustkowie, m. in. Ukraińcy, Żydzi i Rumuni. Wyglądali jak chodzące szkielety ludzkie. Dla nich pozostawialiśmy ukradkiem kromki chleba, choć groziły za to surowe kary: obóz, śmierć – dodaje pani Anna.

Dni, które pozostały w pamięci

- Tych wszystkich biedaków prowadzonych na stracenie obserwowałam ukradkiem z szop cegielni wraz innymi pracującymi. Był to widok przerażający, którego nie da się nigdy zapomnieć, zwłaszcza malutkich dzieci biegnących obok matek i niesionych przez nie na rękach lub pod sercem. Jedna z kobiet była tuż przed porodem – opowiada pani Anna.

- Na moich oczach Niemcy zastrzelili dwóch Żydów, jeńców pustkowskiego obozu. Nie znam powodu ich śmierci. Mogli być za słabi do pracy, wycieńczeni głodem, bo ich posiłkiem była polewka z brukwi lub białych buraków, a codzienna droga tam i z powrotem do Pustkowa i poganianie kolbami karabinów dodatkowo odbierały im siły - dodaje.

Pani Anna przeżyła ciężkie chwile, które decydowały o życiu i śmierci. - W czasie pracy w cegielni spadająca cegła zmiażdżyła mi palce prawej nogi. Ponieważ nie było na miejscu ani w Przecławiu lekarza, a do Mielca nie miałam się jak dostać, przez trzy dni nie byłam w pracy w cegielni, bo ból i rany na to nie pozwalały. Wieczorem trzeciego dnia przyszedł do domu pan Błażejewski z wiadomością, żeby następnego dnia wrócić do pracy, bo przyjeżdżają z komendantury obozu w Pustkowie na przesłuchanie mnie i trojga innych osób w związku z nieobecnością w pracy. Za opuszczenie pracy groził obóz w Pustkowie - wspomina. - Kiedy 17 maja 1943 r. stanęłam oko w oko z komendantem obozu, wszyscy pracujący w cegielni zamarli z przerażenia, co się stanie ze mną. Po długiej rozmowie i wyjaśnieniach w obecności tłumacza, obejrzeniu rany, puszczono mnie i nakazano natychmiastowy powrót do roboty, mimo dotkliwej rany nogi. Ale czułam ogromną ulgę, bo mogłam być ze swoimi, a nie w drodze do obozu - opowiada.

Życie rodzinne

Jednak nie dla wszystkich los był łaskawy. Za kilka snopków zboża zabranych z własnego pola (pole zajęli Niemcy pod gospodarstwo) do obozu w Pustkowie trafili z Białego Boru: Józef Kozioł, Maria Machała, Rozalia Wajsler, Weronika Cyran, Zbigniew Kozioł, Zdzisław Łakomy i Michał Łakomy. Po dłuższym pobycie i wielu staraniach najbliższych, wycieńczeni i chorzy wrócili do domu. Nazwano ich szczęściarzami, bo uszli z obozu żywi.

Były także, choć niełatwo w to uwierzyć, dni radości. Dla pani Anny jednym z nich był dzień ślubu 26 listopada 1943 r. - Zgodę na wesele i wyjazd ze strefy poligonowej wydało dowództwo SS stacjonujące w szkole - wspomina. - Niemcy dali też zaprzęg konny, którym pojechaliśmy do kościoła w Rzochowie. Tam wraz z trzema innymi parami młodych ksiądz z Ocieki udzielił nam ślubu. Danie weselne to chleb z masłem i białą kawą oraz pierogi z kapustą i serem. Była też odrobina samogonu na weselny toast. Tańczyliśmy przy dźwiękach skrzypiec, bębna i basów, orkiestra to koledzy mojego męża - dodaje.

Kolejnym szczęśliwym dniem był dzień narodzin pierwszego syna pani Anny. – Przyszedł na świat z asystą rosyjskiej lekarki, którą wezwali Rosjanie zajmujący jedną izbę w naszym domu. To dzięki niej uratowano życie dziecka i moje. W tym przypadku Rosjanie mi pomogli, choć tak naprawdę trzeba się ich było bać - mówi pani Anna.

Po wojnie wysiedleni mieszkańcy zaczęli powracać do wioski, by odbudować domy. Rozpoczęła się ciężka praca i walka o nowe życie.

***

Artykuł powstał na bazie relacji spisanej przez Marię Kozioł w roku 2014 i opracowanej przez Marcina Kozioła.