Na jednym ze wzgórz Gniezna (Wzgórze Lecha, zwane też Górą Królewską) już w VIII w. istniał gród. Pierwsza chrześcijańska świątynia została tu ufundowana jeszcze za życia Mieszka I, w roku 970 (relikty przedromańskie pierwszych świątyń obejrzeć można w podziemiach obecnej bazyliki, tam też znajduje się najstarszy zabytek pisany w Polsce – gipsowa płyta nagrobna pochodząca z 1006 roku). Była to tzw. rotunda prosta, składająca się z kolistej nawy i apsydy wschodniej.
Dobudowane później aneksy miały charakter grobowy – w jednym z nich pochowano ciało świętego Wojciecha. To do jego grobu w roku 1000 przybył cesarz Otton III – odbył się wtedy tzw. Zjazd Gnieźnieński. Utworzono archidiecezję gnieźnieńską i pierwszą metropolię kościelną w Polsce, podległą wyłącznie papieżowi. Pierwszym arcybiskupem został przyrodni brat świętego Wojciecha, Radzim Gaudenty.
W katedrze gnieźnieńskiej koronowano pierwszych pięciu królów Polski (między latami 1025 a 1300) – jako pierwszego Bolesława Chrobrego, stąd też jego ogromna rzeźba stojąca obecnie przed świątynią. W tym czasie miały miejsca liczne zniszczenia i odbudowy oraz rozbudowy katedry – w stylu romańskim (w połowie XI w.), a następnie gotyckim (od 1342 r.). Wtedy też korpus katedry otoczono wieńcem kaplic. Wieże powstały później – południowa w 1415 r., a północna w 1528 r.
W ten sposób koncepcja przestrzenna katedry oraz rozwiązania w części nawowej nawiązały do wielkiej klasycznej architektury katedr francuskich. W XVII w. część kaplic przebudowano w stylu barokowym, w 1662 r. powstał barokowy ołtarz główny. W drugiej połowie XVIII w. wnętrze przebudowano w stylu klasycystycznym z elementami przemijającego stylu barokowego.
W 1806 r. Francuzi zamienili katedrę na magazyny wojskowe, zaś w 1942 r. hitlerowcy utworzyli tu salę koncertową niszcząc oryginalne wyposażenie. W 1945 r. natomiast pożar w znacznym stopniu strawił świątynię, do czego przyczyniły się wojska radzieckie.
Słynny zabytek
Po wojnie Bazylika Prymasowska Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (Sanktuarium św. Wojciecha) została odbudowana w stylu gotyckim. Całkowita jej długość wynosi aż 85 m, a wysokość nawy głównej to 22 m. W fasadzie zachodniej wznoszą się dwie potężne wieże górujące nad miastem. Najstarszą częścią budowli jest prezbiterium z relikwiami św. Wojciecha (barokowa złocona konfesja, a pod nią wczesnobarokowy relikwiarz – trumienka z cyzelowanej, trybowanej blachy srebrnej z 1662 r.) i zrekonstruowanym dawnym jego grobowcem. Nawę główną i prezbiterium otacza 14 kaplic kryjących nagrobki arcybiskupów.
Na mnie duże wrażenie zrobiły słynne Drzwi Gnieźnieńskie. Pochodzą z roku 1175 i są najcenniejszym zabytkiem sztuki romańskiej w Polsce. Zostały odlane z brązu metodą wosku traconego, za panowania księcia Mieszka III. Przedstawiają 18 płaskorzeźb z życia św. Wojciecha, obramowanych bordiurą zdobioną ornamentem roślinnym. Umocowane na drzwiach kołatki w kształcie lwich głów są odlane oddzielnie.
Obok bazyliki znajduje się Muzeum Archidiecezji Gnieźnieńskiej z ogromnym skarbcem katedralnym – trzecim co do wielkości (obok jasnogórskiego i krakowskiego) i najstarszym w Polsce. W tym samym budynku mieści się też Archiwum Archidiecezjalne – jego zasób liczy obecnie około 2 500 metrów bieżących archiwaliów i książek, w tym około 80 000 samych książek (blisko 1100 pozycji to rękopisy pergaminowe bądź papierowe, w tym ponad 200 średniowiecznych).
Warto przypomnieć, że 14 kwietnia 2016 r. Archikatedra Gnieźnieńska była miejscem uroczystości jubileuszu 1050. rocznicy Chrztu Polski, w której uczestniczył Episkopat Polski oraz najwyższe władze państwowe, z prezydentem RP na czele.
Zdjęcia: Waldemar Szumny
Autor tekstów poza obowiązkami zawodowymi jest pasjonatem podróżowania. Wykorzystuje każdą okazję, aby poznać i udokumentować nowe ciekawe miejsca, ludzi i rzeczy.
