Skąd wzięła się nazwa Zbrodnia Katyńska i święto upamiętniające ofiary?
Zbrodnia Katyńska to nazwa sowieckiego ludobójstwa popełnionego na mocy decyzji naczelnych władz Związku Sowieckiego z 5 marca 1940 r. na obywatelach polskich, których uznano za „wrogów władzy sowieckiej”. Byli to głównie jeńcy wojenni uwięzieni po agresji z 17 września 1939 r. w obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Wyznaczona data święta jest nieprzypadkowa - 13 kwietnia 1943 r. Niemcy opublikowali pierwsze listy nazwisk oficerów, których ciała odkryto w Katyniu.
Katyń położony nieopodal Smoleńska stał się wówczas swoistym symbolem mordu strzałem w tył głowy, którego ofiary pogrzebano w masowych grobach także w Miednoje pod Twerem, Piatichatkach pod Charkowem, Bykowni koło Kijowa oraz w wielu innych nierozpoznanych jeszcze dokładnie miejscach. Sowieci masowo mordowali polską inteligencję, by w ten sposób pozbawić społeczeństwa najwartościowszej tkanki.
Od wykrycia przez Niemców masowych mogił polskich oficerów w Katyniu w 1943 r. aż do 13 kwietnia 1990 roku, kiedy to Rosja oficjalnie przyznała, że była to „jedna z ciężkich zbrodni stalinizmu”, wiedza o mordzie katyńskim była metodycznie utajniana i zakłamywana przez Związek Radziecki oraz władze komunistyczne w Polsce. „Wrogowie władzy sowieckiej” byli trzonem intelektualnym II Rzeczypospolitej, która oparła się sowietyzacji i odparła bolszewików w 1920 roku, a tym samym uchroniła siebie i świat przed zbrodniczą ideologią komunizmu. Pamięć o pomordowanych żyła głównie w świadomości ich rodzin. Na mieleckich cmentarzach znaleźć można kilka symbolicznych mogił mieleckich katyńczyków, jednak zapewne najważniejszą formą upamiętnienia jest Mielecka Ściana Katyńska.
Skąd wzięła się idea upamiętnienia ofiar w Mielcu?
Idea „wyszła” z sumień i potrzeby walki z zakłamaniem. Przez dziesiątki lat po II wojnie światowej w obszarze wpływów sowieckich kłamstwo o ofiarach i katach było fundamentem, na którym budowano PRL. Przez lata zniewolenia pamięć o pomordowanych przeniosły Rodziny Katyńskie oraz niepokorni i odważni historycy. Wydźwięk prawdy był skutecznie tłamszony i zakłamywany. Końcem lat 80. XX wieku w Polsce tego głosu nie dało się już władzy uciszyć.
Proszę przybliżyć nam moment powstania Mieleckiej Ściany Katyńskiej.
6 maja 1990 r. staraniem społeczników, którym przewodzili: Stanisław Wanatowicz, Jacek Krzysztof Danel, Edward Michocki i Halina Ciołkosz-Łupina, został odsłonięty i poświęcony w Mielcu, jako jeden z pierwszych w Polsce, pomnik pamięci ofiar Zbrodni Katyńskiej – Mielecka Ściana Katyńska.
Na murze okalającym kościół Św. Mateusza wmurowane zostały 23 tabliczki memoratywne upamiętniające osoby związane z Mielcem i regionem zamordowane w ramach sowieckiej zbrodni. Lista 23 osób była wynikiem pracy badawczej i wiedzy naukowej, jaka wówczas była dostępna. Każda imienna tabliczka memoratywna miała stać się zarówno symbolicznym grobem konkretnej osoby, jak i dowodem pamięci. Skąpy zasób wiedzy naukowej starano się uzupełniać relacjami rodzin ofiar. Bazowano także na skąpych źródłach historycznych.
Pomnik na trwałe wpisał się już w historię i krajobraz Mielca.
Pierwotna koncepcja architektoniczna opracowana jeszcze w 1990 r. przez Halinę Ciołkosz-Łupinę zakładała, iż wokół tablicy głównej, stopniowo w miarę rozwoju memoriału, układać się będą w kształcie rozpostartych skrzydeł orła tabliczki memoratywne. Ta symbolika ma swój istotny wymiar.
Poszczególne etapy rozrastania się upamiętnienia, począwszy od roku 1990 aż po dzień dzisiejszy, to społeczna praca wielu osób prowadzona przy wsparciu samorządu i władz Mielca oraz proboszczów parafii Św. Mateusza: ks. Stanisława Jurka i ks. Janusza Kłęczka. Pomnik stopniowo rozrastał się do obecnego kształtu w coś, co ma nie tylko lokalny wymiar i znaczenie.
Warto by przy tej okazji przywołać pamięć nieżyjącej już pani Haliny Ciołkosz-Łupiny, bratanicy katyńczyka mjr. Jana Ciołkosza, i jej udział sprawczy w całym przedsięwzięciu. Ona i jej mąż byli nie tylko inicjatorami, ale także twórcami koncepcji architektonicznej upamiętnienia oraz donatorami pomnika.
Jakie były kolejne etapy powstawania pomnika po 1990 roku?
Dziś trudno odtworzyć i skrupulatnie udokumentować okres pomiędzy 1990 a 1999 rokiem. Pracujemy nad tym od dłuższego czasu i staramy się sporządzić stosowną monografię. Już 17 września 1991 r. na Ścianie widniały 34 tabliczki memoratywne, a po 6 października 1996 r. było ich 50. Okres ten jest najtrudniejszy do dokładniejszego zobrazowania i opisania. Wykaz poszczególnych upamiętnień trudno dopasować do konkretnych dat wmurowania tabliczek. Wiedzę o tamtym okresie czerpiemy głównie z ówczesnej prasy lokalnej, gdyż pamięć ludzka często zawodzi. Kopie fotografii prasowych obrazujących artykuły relacjonujące poszczególne wydarzenia z 17 września 1991 oraz 6 października 1996.
Po 17 września 1999 r. pod specjalną tablicą umieszczona została kapsuła z Ziemią Katyńską. Grudka piasku z katyńskiego lasu dotarła do Mielca dzięki mieleckim harcerzom ZHR. Za pośrednictwem harcerzy, kilka lat później, dotarły do Mielca pochodzące z katyńskiego lasu sadzonki drzew. Drzewa te dziś rosną w kilku punktach naszego miasta jako żywe pomniki. Posadzono je w ramach ogólnopolskiej akcji „KATYŃ… ocalić od zapomnienia”. Wszystkich katyńskich dębów pamięci w Mielcu jest trzy: posadzony 30 kwietnia 2009 r. przy dzisiejszej Szkole Podstawowej nr 7 dąb pamięci Władysława Kawy, posadzony 17 września 2009 r. w parku przy Pałacyku Oborskich dąb pamięci Zdzisława Wagnera oraz posadzony 6 maja 2010 r. przy Szkole Podstawowej nr 12 dąb pamięci Tomasza Wołka. Tablica wmurowana 17 września 1999 r. staraniem Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej, Ruchu Społecznego Akcja Wyborcza Solidarność i Porozumienia Prawicy w Mielcu. Pod nią w murze umieszczono kapsułę z Ziemią Katyńską. 13 kwietnia 2007 r. memoriał powiększył się o 8 tabliczek. W tym samym roku, 7 października, wzbogacony został o Krzyż Golgoty Wschodu zwany Katyńskim. Krzyż ten przeniesiono w miejsce tablicy głównej, a pod Ścianą umieszczono tablicę z sentencją „ZIEMIA, NA KTÓREJ STOISZ, JEST UŚWIĘCONA KRWIĄ OFIAR GOLGOTY WSCHODU”, pod którą znalazła się kapsułą z ziemią z Katynia. Krzyż Golgoty Wschodu – Krzyż Katyński umieszczony na Ścianie staraniem Stowarzyszenia QUO VADIS PODKARPACIE. Stan 7 października 2007 r.
Rok 2010 to rok szczególny w związku z katastrofą smoleńską.
Wszyscy pamiętamy tamte tragiczne wydarzenia, gdy pod Smoleńskiem w Rosji rozbił się samolot rządowej delegacji lecącej na uroczystości związane z 70. rocznicą Zbrodni Katyńskiej. Na pokładzie zginęło 96 osób, w tym mielecki poseł Leszek Deptuła. Ofiary upamiętniono w Mielcu stosowną tablicą wmurowaną w pomnik już 15 kwietnia 2010 r. Tego dnia wmurowano także kolejne 2 tabliczki memoratywne. Tzw. „Tablica smoleńska” ufundowana przez mielecki magistrat. Odsłonięcie nastąpiło 15 kwietnia 2010 r. Przygotowania do upamiętnienia 70. rocznicy Zbrodni Katyńskiej w 2010 roku związane były także z 20. rocznicą powstania Ściany Katyńskiej. Dlatego też 6 maja 2010 r. w Sali Królewskiej Państwowej Szkoły Muzycznej I i II stopnia w Mielcu zorganizowano okolicznościowe spotkanie z osobami zaangażowanymi w powstanie i rozwój memoriału. Prelekcje o genezie i kulisach powstania pomnika wygłosili: Edward Michocki, Stanisław Wanatowicz, Andrzej Osnowski oraz ks. Stanisław Jurek. Tego dnia na ścianie zawisły kolejne 4 tabliczki memoratywne. Na tym etapie memoriał zawierał już 64 tabliczki memoratywne oraz tablicę główną (1990), tablicę z Ziemią Katyńską (1999), „tablicę smoleńską” (2010). W centralnej części ściany wisiał Krzyż Katyński (2007). Do tego etapu wszystkie kamienne upamiętniania wykonywane były w zakładzie kamieniarskim Zenona Gwoździowskiego. Istotne zmiany w wizerunku pomnika zaszły w latach 2013 – 2014, gdy prowadzony był przez parafię remont muru okalającego świątynię. W ramach prac zdemontowano Ścianę Katyńską. Po zakończeniu prac odnalazło się jedynie 48 tabliczek memoratywnych, które zamontowano, zmieniając zupełnie dotychczasowy kształt pomnika. W 2014 r. po remoncie muru kościelnego pomnik nie przypominał zupełnie pierwowzoru.
Proszę przybliżyć kulisy powstania Mieleckiego Komitetu Katyńskiego.
Jesienią 2014 r. zawiązał się zespół osób, które za cel przyjęły sobie przywrócenie Mieleckiej Ściany Katyńskiej do właściwego stanu, po remoncie muru kościelnego bazyliki mniejszej pw. Św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty w Mielcu oraz przygotowanie obchodów 75. rocznicy Zbrodni Katyńskiej.
Pod przewodnictwem Jerzego Dębickiego obywatelski zespół w składzie: Danuta i Paweł Dębiccy, Włodzimierz Gąsiewski, ks. Janusz Kłęczek, Edward Michocki, Władysław Ortyl, Romuald Rzeszutek, Jerzy Skrzypczak, Henryk Sowa, Janusz Świętoń, Marek Zalotyński, Andrzej Zemmel i Krystian Żmuda przyjął nazwę Obywatelskiego Komitetu Obchodów 75. rocznicy Zbrodni Katyńskiej w Mielcu. Po zrealizowaniu tych zadań przemianował się na Mielecki Komitet Katyński (2015) i pracuje nadal. W okresie 9. miesięcznej pracy zespołu odbyło się kilka spotkań roboczych, podczas których żywiołowo omawiane były poszczególne kwestie historyczne i organizacyjne. Po wstępnym określeniu zakresu niezbędnych prac i wyszacowaniu kosztów podjęto starania, by sfinansować odnowienie Ściany Katyńskiej ze środków miejskiego budżetu. Wsparciem w tym obszarze byli ówcześni radni Komisji Oświaty i Kultury. Magistrat zlecił zadanie Samorządowemu Centrum Kultury, ten zaś jako wykonawcę wyłonił mielecką firmę DOM-EKO. Projektantem wykonawczym była Pracownia Architektoniczna MM-Projekt Magdaleny Hasek. W ramach zadania zamontowano 86 tabliczek memoratywnych wykonanych z jednolitego materiału. Każdą zaopatrzono w osłony na wkręty mocujące w postaci wojskowego guzika. Wykonane zostały specjalne stojaki na znicze i wieńce (oddane już po uroczystości odsłonięcia). Wykute w kamieniu nazwiska i dystynkcje oddawały stan ówczesnej wiedzy historycznej na temat ofiar Zbrodni Katyńskiej. Można z dużą dozą pewności domniemywać, iż nie jest to ostatni etap budowy memoriału.
10 kwietnia 2015 roku Ściana została odsłonięta ponownie…
10 kwietnia 2015 r. odbyła się podniosła uroczystość odsłonięcia i poświęcenia pomnika po remoncie i modernizacji. Ten moment w historii pomnika jest bardzo istotny. W przygotowanej uroczystości wzięło udział wiele osób w tym przedstawiciele Rodziny Katyńskiej, wojsko, przedstawiciele władz samorządowych, społeczeństwo, w tym licznie młodzież. Przemowę inaugurującą uroczystość przewodniczący Komitetu kpt. Jerzy Dębicki rozpoczął słowami: „Zbrodnia Katyńska poraża swoją bezwzględnością”. Żołnierze oddali salwę honorową, odczytano apel pamięci, przypominając nazwiska katyńczyków. Pomnik po modernizacji poświęcił, tak jak 25 lat wcześniej, ks. Stanisław Jurek. Na Ścianie zawisło 86 wykonanych na nowo, z uwzględnieniem bieżącej wiedzy historycznej, tabliczek memoratywnych. Każda tabliczka zaopatrzona została w osłony na mocowania w kształcie wojskowych guzików Wzór 1928. Całość ułożona została systemowo, według miejsc kaźni pomordowanych. Zachowano pierwotną koncepcję, tworząc symboliczne orle skrzydła. W centralne miejsce powrócił granitowy krzyż (nowy) i tablica główna z 1990 roku. Krzyż Katyński wraz z tablicą z 2007roku znalazł swoje miejsce w niszy kościelnego muru. Przy Ścianie zamontowane zostały specjalne stojaki na wieńce i znicze. Zweryfikowane dane kazały zdjąć z pomnika 2 imienne tabliczki. Odsłonięcia Mieleckiej Ściany Katyńskiej po remoncie dokonali potomkowie mieleckich katyńczyków: pani Kamila Rusek, córka Jana Krawczyka, oraz panowie: Jerzy Dobrostański syn Jerzego, Jerzy Kowalski syn Jana. Tamte uroczystości odbiły się szerokim echem i znalazły swoje odzwierciedlenie w mediach oraz świadomości społecznej mielczan. Ważnym elementem tamtych uroczystości było wręczenie Guzików Katyńskich zasłużonym sprawie osobom. W ramach pamięci o mieleckich ofiarach Zbrodni Katyńskiej w dniu 6 maja 2015 r. Komitet zorganizował w Sali Królewskiej PSM I i II stopnia w Mielcu rocznicowe spotkanie poświęcone 25. rocznicy powstania Ściany. Podczas tego spotkania, symbolicznie, stu zaangażowanym w upamiętnienie osobom wręczone zostały pamiątkowe Guziki Katyńskie. Byli to ludzie, którzy przez lata dbali o pamięć i świadomość społeczną wiążącą się z Mielecką Ścianą Katyńską. Forma podziękowania i postaci wręczenia kopii wojskowego guzika, symbolu tej kaźni, miała wymiar symboliczny.
Powstanie Mieleckiej Ściany Katyńskiej w 1990 r. i odnowienie jej w 2015 r. to dwa zasadnicze etapy w rozwoju mieleckiego memoriału. Nad pozyskaniem wiedzy i udokumentowaniem faktów pracują nadal lokalni historycy i społecznicy. Ściana nie jest jedynym miejscem i formą upamiętniania katyńczyków na terenie Mielca i powiatu mieleckiego. Zapewne w miarę postępu i wyników badań oraz odkrywania miejsc związanych z mordem katyńskim memoriał będzie uzupełniany. Zasadniczym celem pomnika jest nadal upamiętnienie ofiar związanych z ziemią mielecką.
W 2020 r. w związku z obchodami 80. rocznicy Zbrodni Katyńskiej zaplanowane zostały kolejne upamiętnienia i uroczystości. Na tym etapie znanych jest niemal 100 mielczan, którzy byli ofiarami sowieckiego ludobójstwa. Świadomość tego faktu poraża. Zainteresowanie tym obszarem najnowszej historii Polski nie słabnie mimo upływu lat. Jest to nadal temat elektryzujący wiele osób. Głównie przez wzgląd na świadomość historyczną, uwarunkowanie geopolityczne oraz rodzinne powiązania z ofiarami. Wiedza historyczna o sowieckiej zbrodni z 1940 roku stopniowo i metodycznie budowana jest w oparciu o skąpe acz sukcesywnie udostępniane rosyjskie archiwa i skrupulatne badania polskich historyków. Takim walorem jest praca dr. Zbigniewa Jerzego Skrzypczaka „Nierozstrzelana pamięć. Mielecki Słownik katyński” (2015).
Szczególną uwagę w budowaniu Mieleckiej Ściany Katyńskiej nadal poświęcić należy aktualnym wynikom badań historycznych i wykazaniu związku upamiętnianych osób z naszym regionem. Praca Komitetu Katyńskiego, mającego pieczę nad pomnikiem, powinna trwać.
Jakie są plany rocznicowe w 2020 r.?
Prace nad przygotowaniem obchodów 80-lecia Zbrodni Katyńskiej trwały w Mielcu od niemal roku. Pragnęliśmy godnie upamiętnić także przypadające w tym roku 30-lecie powstania Mieleckiej Ściany Katyńskiej oraz 10-lecie katastrofy smoleńskiej. Dzięki ofiarności Kirchhoff Polska, a szczególnie zaangażowaniu prezesa tej firmy pana Janusza Sobonia, udało się pozyskać środki finansowe na przygotowanie kolejnych upamiętnień. To nieoceniona pomoc i wsparcie, dzięki któremu możliwe jest dalsze wzbogacanie Ściany Katyńskiej. Dużą pomoc w formie obsługi finansowej i logistycznej otrzymaliśmy także od Stowarzyszenia Społeczno - Edukacyjnego „Orzeł Biały – Strzelec”. Dzięki pracy badawczej dr. Skrzypczaka udało się ustalić i potwierdzić nazwiska kolejnych osób związanych z naszym regionem i ich tabliczki memoratywne zawisną na Ścianie Katyńskiej. Dwie spośród wiszących już tabliczek zostały uaktualnione o bieżące dane ustalone przez historyków. Prace montażowe zakończyły się 7 kwietnia, ale uroczyste odsłonięcie planujemy dopiero po ustaniu zagrożenia epidemiologicznego. Pięć lat temu przyjęliśmy jako Komitet taką zasadę, iż uzupełniania pomnika będziemy dokonywać co kilka lat w miarę pozyskanej wiedzy historycznej oraz zdobytych na ten cel środków. Przez ostatnie lata gromadziliśmy te aktywa i wsparcie, by móc w sposób adekwatny zorganizować tegoroczne obchody. Wspólnie z nami pracowało nad tym wiele osób i instytucji.
Samorządowe Centrum Kultury we współpracy z IPN o. Rzeszów zamierza sprowadzić do Mielca tematyczną wystawę edukacyjną i zaprezentować ją mieszkańcom. Jerzy Skrzypczak opracował II poszerzone wydanie Mieleckiego Słownika Katyńskiego – Nierozstrzelana Pamięć. Pozycja wzbogacona została o nową wiedzę i rozdział poświęcony historii Ściany Katyńskiej. Książka jest właśnie w druku i będzie gotowa w najbliższym czasie. W planowane uroczystości zaangażowane jest Wojsko Polskie i Policja. Policja zaplanowała w tym roku odsłonięcie tablicy poświęconej mieleckim policjantom zamordowanym przez Sowietów. Dzięki współpracy i wsparciu pana Kazimierza Rogali (właściciela firmy Marmury Rogala) takie upamiętnienie znajdzie swoje miejsce na frontowej ścianie mieleckiej komendy.
Dzięki wsparciu posłów Fryderyka Kapinosa i Tomasza Poręby ukaże się okolicznościowa jednodniówka „Polonia Restituta” poświęcona rocznicy. Zaplanowaliśmy także we współpracy z samorządami miasta i powiatu, w tym miejscu ukłony dla pana Prezydenta i pana Starosty, zorganizowanie spotkania poświęconego podsumowaniu 30-lecia istnienia pomnika, na którym chcielibyśmy podziękować osobom zaangażowanym w działania edukacji patriotycznej. Mamy nadzieję, że Szef Urzędu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych przychyli się do naszej prośby i przyzna pamiątkowe odznaczenia trzem zaangażowanym w to dzieło osobom. Wdzięczni jesteśmy za wsparcie Marszałka Województwa Podkarpackiego, Prezydenta Miasta Mielca oraz Starosty Powiatu Mieleckiego w tych przygotowaniach. W uzgodnieniu z panem Starostą Stanisławem Lonczakiem pragniemy podziękować kilkunastu osobom za ich pracę nad utrwaleniem pamięci mieleckich katyńczyków. To ważne, by taką działalność kontynuować i doceniać. Uroczystości będą okazją do spotkania Rodziny Katyńskiej, mamy potwierdzenia przyjazdu na uroczystości potomków ofiar, nawet z poza Polski.
W tym roku Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej przypadał w wielkanocny poniedziałek. Z tego względu zaproponowaliśmy, by oficjalne obchody przełożyć na 17 kwietnia, tak by nie kolidowały one z świętami. Nie przewidzieliśmy jednak tego, co stało się później i związane było z zagrożeniem epidemiologicznym. Sytuacja, jakiej wszyscy doświadczamy w związku z wirusem, każe nam odłożyć uroczystości na lepszy czas. Dziś trudno go dokładnie określić, jednak na pewno adekwatne uroczystości w naszym mieście się odbędą.